Estrategia jakin bat eta eragina
Izugarria izan zen Manuel Larramendiren eragina, bai bere mendean eta baita hurrengoetan ere, eta euskal gizartearen maila eta alor gehienetan: Larramendi ezaguna izan zen Gipuzkoa osoan eta Gipuzkoatik kanpo, Euskal Herritik kanpo ere giro euskaldunetan ezaguna izan zen oso. Ezaguna ez bakarrik politika, erlijioa edo akademien giroan, arras ezaguna izan zen herritarrentzat ere, bere bitartekaritza lanen, sermoien eta ekintzen oihartzuna herri xehearengan handia izan baitzen.
Bere bizitzan zehar lau liburu argitaratzea besterik ez zuen lortu, beste batzuk bahiturik eta ezkutaturik gelditu ziren. Haietako batzuk XX. mendean aurkitu eta eman zituen argitara Jose Ignacio Tellechea Idigoras historialari handiak, lan bikaina eginez horien inguruan… Baina zenbat ez ote ziren betirako galdu? Badakigu, berak esanda, Gipuzkoako historia idatzi zuela, Idiakez probintziaburuaren aginduz bahitu ondoren berriro aurkitu ez dena; badakigu, Gandarari Larramendik bidalitako gutunean –goian aldatu duguna– aipatzen baitu, euskarazko lanak egin zituela, baina ezin izan zituela argitara eman “gure Belchoc aimbeste etsaiez icaraturic” bideak itxi zizkiotelako, jesuitek, alegia, arazo oso larriak zituztelako orduan Europa osoan eta, nola ez ba, Espainian, Lagundiari bizirik eusteko, asko baitziren –ilustratu asko, besteak beste– Lagundia galaraztea eskatzen zutenak.
Eragin kulturala
Berealdiko eragina izan zuten, bereziki Hego Euskal Herrian, Larramendik argitara emandako obrek. Kutsu apologetikoa zuten obrak, neurri handi batean, aurreko garaietako aitzindarien zordun ziren, Garibai edo Etxaberen obren zordun, esate baterako. Baina berritasunik ere bazen obra horietan eta jarraitzailerik ere izan zuten, eta ez gutxi.
Bere gramatikak eta hiztegiak, baina, oso eragin handia izan zuten, hala edukiaren aldetik nola, bereziki, euren baitan zekartzaten mezu eta pentsamoldeagatik. Ezina ekinez egina, El imposible vencido gramatika, argitara emandako euskararen lehenengo gramatika izan zen, apologista espainiarren euskararen aurkako eraso eta irainei erantzun eta, neurri on batean, isilarazteko funtsezko gertatu zena. Hiztegi Hirukoitzak zabalkunde eta eragin handia izan zuen XIX. mende amaiera arte. Larramendiri zor zaio Hego Euskal Herriko euskal literatura suspertu eta jarraitzaile ugari izan zuen mugimendua aldez edo moldez sortu izana.
Larramendiren jarrera sutsuari zor zaio gaur egun euskalgintza deitzen dugun hori erein izana Euskal Herriko bazterretan barrena. Larramendi euskalgintzaren paradigma edo eredu berria izan zen.
Gramatikak eta hiztegiak bezainbat eragin izan zuten bere mendean eta ondorengoan, Larramendik han-hemenka izan zituen ibileretan egindako sermoiek eta bitartekaritzak, praile eta apaizei, herri agintariei eta baita herritarrei ere zuzenduriko mezu garbiak euskararen erabilerari buruzkoak. Lehen mailako harremana izan zuen Azkoitiko zalduntxoekin Euskal Herriaren Adiskideen Elkartea sortzeko hatsarreetan, lurraldeko agintariekin eta Gortean ziren euskal ordezkariekin, onerako batzuk, baita txarrerako ere beste batzuk.
Bizitzaren oso ikuspegi errealista zuen eta jabetzen zen, beraz, euskaldungoa bere menpe zuten mugetaz, bera maiz sumintzen zuten jokabide eta jarreretaz. Horregatik, ez da harritzekoa ere Bergarako nesken ikastetxea sortzeko arauak idatzi zituenean argi eta garbi ipini izana garai hartako goi-mailako heziketa jaso behar zuten neskatxa haiek gaztelera primeran behar zutela ezagutu.
Ezer gutxi esaten dute egilearen izaeraz, aiurriaz, gramatika baten eta hiztegi baten edukiak; eta garbi dago, bere herritar garaikideengan ez zirela izan ez gramatika ez hiztegia hainbesteko eragina sortu zutenak, Larramendiren bestelako agerrerak eta astinaldiak baizik.
XIX. mendean Corografía de Guipúzcoa argitaratu izanak Larramendiren mezua eta obra berriro gora ekarri zituen, XIX. mende amaierako euskaltzale eta euskalari ugarirengan eraginez, baina XX. mende berriarekin, indarra hartuta zetozen zientzia aplikatuen garapenaren ondorioz, hizkuntzalari eta hiztegigile zenbaitek Larramendiren lana gutxietsi eta baztertu egin zuen hutsik apologiaren mende eta mesedean eginda zegoelakoan, ia beste merezimendu eta asmorik gabe, kalterako gehiago izan zelakoan. Bazterketa bidegabe horrek ia guztiz itzali zuen Larramendiren inguruko argia eta eragotzi zuen, bidenabar, bere bizitza eta obra behar beste sakontasun zientifikoz ezagutu eta aztertu ahal izatea. Ia gaur arte mantendu da egoera hori, nahiz duela hamarkada batzuk hasi zen Larramendiri euskararen eta Euskal Herriaren historian dagokion tokia eta maila emateko ahalegina.
Bera hil ondorengo belaunaldiek, baina, ondo gogoan zuten andoaindarrak egindako ahalegina euskara benetako kultura hizkuntza izan zedin, guztiz galbiderantz zihoan bidean itzularaziz. Andoaindarraren iturrietatik edan ondoren, Juan Inazio Iztueta zaldibiarra, haren jarraitzaile sutsu izan zen alderdi askotan eta bi ahapalditan ederki laburtu zituen Larramendirekiko zuen zorra eta esker ona:
Ai gure biyotzeko aita Larramendi,
bost egiya esanda joan zinen hemendik!
Eragin politikoa
Bere bizitzan Larramendi ez zen izan isilik egoteko gizona, ez behintzat bere iritziz irismen, garrantzi eta oihartzun handiko herri gaien jokalekuan ibili behar izan zuenean; bai, ordea, Lagundiaren barruan, hor beti esaneko izan baitzen guztiz bere nagusiekin, Loiolara joateko eta Mariana de Neoburgo erregina tarteko erabili zuen amarruarekin izan ezik.
Ondo gaztea zela Gipuzkoako Batzar Nagusiek Hernanin egin zuten batzarraldiko mezan sermoi-emaile izan zen eta, geroztik, oso harreman estua izan zuen gipuzkoarren erakunde politiko horrekin, eta aurrerantzean batzarkideei eta lurraldeko agintariei behin baino gehiagotan egingo zien ahakar, Gipuzkoako Foruak defendatzeko garaian haiek azaltzen zuten epelkeria zela-eta.
Min handia sortzen zion Lurraldeko eskubide, ohitura eta legeekiko, hitz batean esanda erakunde eta erabidearekiko, bere herrikideen axolagabekeriak, eta miresmen ukitu bat zuen, berriz, bizkaitarrekiko, haiek gipuzkoarrek baino askoz garatuagoa baitzuten foru erabidea, eta ardura askoz handiagoa azaltzen baitzuten foru erakunde eta eskubideekin…
Larramendik Gaztelan eman zuen bere gaztaroan, arian-arian bere jaioterriarekiko estrategia jakin bat landu zuen bere gogoan, non ez ziren hutsik funtsezko izan bere hizkuntzak, euskarak, apologista gaztelarrengandik jasotzen zituen eraso gordinak, baita euskal foruek jasotzen zituzten erasoak eta haien gaineko mehatxu iraunkorra ere. Estrategia horren baitan garbi izan zuen –egintzek frogatzen duten legez– Gipuzkoa bere osotasunean lurralde eta gizatalde gisa –gipuzkoarrak– goraipatu eta defendatuko zuen ekimena gauzatuko zuela eta ekintza hori bihurtuko zuela bere bizitzako ardatz.
Horregatik, De la antiguedad… eta El imposible vencido argitaratu ondoren, jada Loiolan Hiztegi Hirukoitzarekin lanean hasia zela, Discurso histórico sobre la antigua famosa Cantabria idatzi zuen, lehenengo ahalegina gerora etorriko ziren lan historiko eta politikoen bidea zabaltzeko. Eta hiztegia, bere obra nagusia, amaitu zuenean, heldu zion azkenik bere estrategiaren bidearen azken zatiari: lehenik Corografía de Guipúzcoa idatzi zuen eta, gutxira, Historia de Guipúzcoa; baina ez zuen ez bata ez bestea argitaratu, Lagundiak Madrilgo Gortearengandik azken hamarkadetan sumatzen zuen arrisku egoeragatik. Lehenengoarekin Gipuzkoako lurraldearen deskribapen zehatza egiten zuen eta bere jendeena eta, bigarrenean, Lurraldearen historia osatu zuen. Beraz, hizkuntza + etnosa + historia…
Atal garrantzitsuenetakoa falta zuen lau hanka jartzeko bere ekimenari: erabide politikoa. Eta horri eskaini zion bere azken lan handia: Conferencias curiosas, políticas, legales y morales sobre los Fueros de Guipúzcoa, hil baino zazpi urte lehenago idatzia.
Hiru obra nagusi horiek, baina, ezin izan zituen argitara eman bizi izan zen artean, Jesusen Lagundiaren egoera zela-eta. Bere gaztarotik urteetan aurrera egin ahala gero eta premiazkoago gertaru zitzaion foruen gaineko obra idaztea, gero eta biziagoa baitzen Gaztela aldetik –eta baita Euskal Herriko hiriburuetatik ere– haien aurka antolatzen zen erasoa, Fernando VI. erregeak Gipuzkoako foruak zin egin zituen arren –hala egin zuen azkeneko erregea izan zen berau–. Bere heriotzako orduan, Idiakez probintziburuak agindu zuen bere langela erabat ixteko eta bertatik paper txatalik atera gabe bidal ziezazkiotela bere idatzi, liburu eta paper guztiak berari… Hori 1966an izan zen; urtebete geroago, Carlos III.a erregeak Jesusen Lagundia desegin, bere jarduera debekatu eta josulagun guztiak erbestera bidali zituen.
Bere hiru obra nagusi horiek ezkutuan gelditu ziren; Corografia –atalen baten faltan– 1859. urtean eman zuen azkenik argitara aita Fitak, eta Tellechea Idigorasek 1973. urtean oso-osorik argitaratu zuen hitzaurre egoki eta guzti. Historia de Guipúzcoa obraren berri ez da geroztik izan, eta hura idatzi zuela dakigu Larramendik berak aipatzen duelako. Azkenik, Sobre los fueros de Guipúzcoa obra 1983. urtean eman zuen argitara Tellechea Idigorasek, 1960ko hamarkadaren erdi aldera aurkitu zuen arren. Corografian, ordurako, Larramendik aztertzen zuen ataletakoa genuen Gipuzkoako foruei buruzkoa, kezka bizienetakoa baitzuen borboidarrak erregetzara iritsiz gero Madrilgo euren ministroek nola joka zezaketen Euskal Herriko eta, bereziki, Gipuzkoako foruekiko, Katalunian eta Valentzian bertako foru erabidearekiko 1714an nola jokatu zuten ikusita.
Sobre los fueros de Guipúzcoa obran Larramendi politikoa ezagutu genuen, planteamendu berritzaileak egin zituena Euskal Herriko foru erabideekiko, bere ikuspegi guztiz errealista galdu gabe, Madrilgo Gorteak foruak indargabetzen baldin bazituen proposamen politiko berriak eginez, Pirinioetako zazpi euskal probintzia batuen errepublikarena, esate baterako, XVIII. mendearen erdi aldera ameskeriatzat jo ala ez, gaur egungo aditu asko abertzaletasun politikoaren aurreaitzindaritzat jotzera eraman duena. Baina aipatu obra, Sobre los fueros de Guipúzcoa, 1983. urtera arte “ezkutuan” egon zen, Real Academia de la Historiaren agiritegian ezkutatuta… Nola jo Larramendi eragile politikotzat bere obra hori, gainerakoak bezala, ezkutuan egon baldin baziren, edota guztiz galduta?
Ez zalantzarik izan idatziz jarritako guztiak bizirik izan zen artean hitzez azaldu zituela Larramendik, hitzez azaldu zizkiela bere sermoi eta hitzaldietan Gipuzkoako batzarkideei behin baino gehiagotan, hitzez azaldu zizkiela Madrilgo Gortean jauntxo eta agintari ziren euskal jatorrikoei, hitzez azaldu zizkiela bere herkideei, bere lagundikideei eta baita Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen sortzaile izango zirenei ere… Maiz azaltzen du gaiari buruzko arrangura. Larramendik luma bezain oparo, bizi eta zorrotza izan zuen mihia eta aiurria, eta bere garaiko kultur eragile bezainbat jo dezakegu eragile politikotzat.
Gizarte eragina
Baita gizarte eragile ere. Larramendiren beste alderdi oparoenetakoa bitartekari eta auzi-konpontzailearena izan zen. Gizon oso jakintsutzat hartua izan zen bere bizitza osoan, eta hamaika herri eta tokitatik deitu zuten aholkulari eta bitartekari gisa auziak konpondu edo ebazteko. Bitartekaritza lan horietako batzuek, gainera, oihartzun handia izan zuten bere garaian, irismen handikoak izan baitziren: Hernaniko ainguragileen auzia, esate baterako, Ensenadako markesarekin garbitu behar izan zuen, Erregearen itsas-armadako ministroa zenarekin, eta horri esker sortu zuen Hernanin ziurrenik Gipuzkoan izan zen lehenengo kooperatiba gisako lantegia, aingurak egiteko Zikuñagan. Bertan bere iloba Agustina Larramendi jarri zuen buru. Larramendi auzi eta liskar handiak ebazteko deitu zuten, eta baita txiki asko konpontzeko ere, Gipuzkoa osotik eta bere izenaren oihartzuna Euskal Herri osoan zabaldu zen, baita Euskal Herritik kanpo ere.
Berdin zitzaion bi herrien arteko auzia izan, bide baten edo lursail baten gainekoa, Urnietan bi baserriren artean konponezina zirudien auzia, Oiartzunen urtetan elkarri hitzik egin gabe bizi ziren familiak adiskidetu izana, Tolosako udal agintariek lepokotxo zuria (golilla) eraman behar zuten ala ez argitzea…, hamaika liskar eta auzi konpondu behar izan zuen bere bizitza osoan, baita moja lagundi ezberdinetako araudiak idatzi, epaile gisa parte hartu elizaren epaimahaietan (Adunako apaizari egin zitzaion epaiketa, kasu) eta abar.
Larramendizaleak
Larramendizale Manuel Larramendiren ekintza eta mezuaren jarraitzaile denari esaten zaio; horietakoak gara, hain zuzen ere, Manuel Larramendi Kultur Bazkunean elkartzen garen guztiak.
Larramendizaleontzat, Manuel Larramendik euskaldunoi –maiz hizpidean gipuzkoarrak hartuta baina garbi utziz euskaldun guztiei buruz ari zela– gure herri izaeraren kontzientzia osoa eman zigun, maiz osagai arkaiko eta mitologikoak eduki arren guztiz modernotzat eta aurrerazaletzat jo litekeen estrategia landuz: kontzientzia eman zigun sortzez zegokigun guztizko askatasunaz, gure burujabetasunaz, gure hizkuntzaz, gure nortasun, folklore eta gizarteaz…
Horretarako, bere gaztaroan hainbat adar zuen estrategia osatu zuen: lehenik eta behin hizkuntza izan zuen jomuga; jarraian gure historia eta erakundeak; geroago gure lurraldearen –Gipuzkoaren– azalpen xehea egin zuen eta, azkenik, egituratze politikoari buruzko foruen gaineko bere saiakera. Horiek ezagutzen ditugun lan nagusiak aipatzearren, ezen bahitu zizkioten lanen artean bestetik egon baitzitekeen, jakin badakigunez euskarazko lanik ere bazuela tartean, berak Gandarari aitortu bezala.
Gainera, Larramendi bere garaiko gizartean eragile modernoa izan zen, ahaztu egiten baitugu Antzinako Erregimeneko testuinguru guztiz atzerakoian goi-mailako gizarte-talde ilustratuen artean baizik ez zela ematen aurrerabiderako baldintzarik.
- Larramendi: euskara Hego Euskal Herrian biziberritu eta hauspotu zuen gizona.
- Larramendi: Gipuzkoa modernizatzearen alde beste inor ez bezala lan egin zuena. Gipuzkoarrak eta euskaldun asko esnarazi zituen gizona.
- Larramendi: Euskal Herriari buruzko lehenengo nazio-estatu proposamena osatu eta landu zuena.
- Larramendi: euskaldunoi gure burua maitatzen eta aintzakotzat hartzen erakutsi ziguna.